Nieoczywista rodzina. Język francuski i portugalski

Kiedy myślimy o języku portugalskim, pierwszy język z jakim mamy w zwyczaju go porównywać, to hiszpański. Zarówno Portugalia, jak i Hiszpania leżą na Półwyspie Iberyjskim, a podobieństwa między oboma językami są bardzo wyraźne, szczególnie w pisowni i słownictwie.

Niemniej jednak, z uwagi na fakt, że portugalski należy do rodziny języków romańskich, ma on wspólne geny nie tylko ze swoim hiszpańskim sąsiadem. Czy zastanawiało Cię kiedyś, ile język francuski, utożsamiany często z językiem elegancji i kultury, ma wspólnego z portugalskim? Czy w ogóle jest możliwe porównywać te dwa języki, które na pierwszy rzut oka i ucha wydają się tak bardzo od siebie różnić?

Oczywiście, że tak! Być może uczysz się francuskiego i interesuje Cię kultura luzofońska bądź poznajesz portugalski, ale zawsze fascynowały Cię tajniki języka francuskiego; jeżeli zaś po prostu pasjonują Cię językowe ciekawostki i świat języków romańskich, warto dowiedzieć się, co łączy język Camõesa z językiem Moliera!

Język portugalski jest językiem natywnym dla 250 milionów ludzi na świecie. Jest językiem oficjalnym w 9 krajach: Portugalii, Brazylii, Angoli, Gwinei Bissau, Gwinei Równikowej, Mozambiku, Republice Zielonego Przylądka, Timorze Wschodnim oraz na Wyspie Świętego Tomasza i Książęcej. Najwięcej osób posługuje się odmianą języka portugalskiego z Brazylii. Nic dziwnego, jest to najludniejszy kraj portugalskojęzyczny, zamieszkiwany przez ok. 218 mln ludzi.

W tym artykule, porównując język portugalski z francuskim, będziemy opierać się na wariancie portugalskiego z Portugalii, który, choć mniej popularny i postrzegany przez niektórych za trudniejszy od odmiany brazylijskiej, jest zdecydowanie wart poznania, tak samo zresztą jak i sama Portugalia.

Warto nadmienić, że wariant europejski nie funkcjonuje jedynie w Portugalii, ale także w portugalskojęzycznych krajach Afryki. Opiera się on na normie lizbońskiej, która wyznacza standard języka portugalskiego. Nieco inaczej będzie się mówić na północy kraju, np. w Porto, niemniej jednak znając standard lizboński porozumiesz się w całej Portugalii.

Językiem francuskim jako ojczystym posługuje się 93 milionów ludzi. Ma on status urzędowego w 28 krajach poza samą Francją, m.in. w Kanadzie, Belgii, Szwajcarii, Senegalu, Kamerunie czy Monako. Jest również wiele krajów, w których, choć nie jest językiem urzędowym, francuski jest powszechniej używany niż w krajach Afryki Subsaharyjskiej, gdzie ów status posiada. Takimi państwami są np. Algieria, Maroko, Tunezja czy Liban. Związane jest to oczywiście z długą i trudną historią kolonizatorską Francji.

Najpowszechniejszy wariant języka francuskiego, tak jak w przypadku portugalskiego, wywodzi się ze stolicy metropolitalnej. Standard paryski jest najczęściej nauczany w szkołach uczących francuskiego jako języka obcego. Francuski z francuskojęzycznej Kanady znacząco różni się od normy paryskiej i często nawet sami Francuzi mają problem ze zrozumieniem swoich przyjaciół z Quebeku. Te różnice są do tego stopnia znaczące, że filmy kanadyjskie w języku francuskim pojawiają się we francuskich kinach w wersji z napisami.

Do kogo należy ostatnie słowo? Słówka francuskie i portugalskie

Łacina wulgarna, czyli ta, którą mówiły niższe warstwy społeczeństwa dawnego Imperium Rzymskiego, dała początek zarówno portugalskiemu, jak i francuskiemu. Jeśli przyjrzeć się bliżej obydwu językom, zdamy sobie sprawę, że łączy je naprawdę sporo, a znając jeden, nauka drugiego przyjdzie nam o wiele łatwiej i szybciej.

Zacznijmy od zagadnień leksykalnych. Na poziomie słownictwa najczęściej widać, jak blisko dane języki są ze sobą spokrewnione. Oto kilka słówek po francusku i portugalsku, które mają ze sobą dużo wspólnego.

Fabuleux (fr.) – fabuloso (pt.) – zmyślony, fantastyczny, bajkowy
Précieux (fr.) – precioso (pt.) – cenny
Fameux (fr.) – famoso (pt.) – sławny, znany
Généreux (fr.) – generoso (pt.) – szlachetny, hojny

Możemy zauważyć, że często (choć nie zawsze!) przymiotniki, które w języku francuskim kończą się w rodzaju męskim na -eux, w portugalskim przyjmują końcówkę -oso. W rodzaju żeńskim zaś francuska końcówka -euse, przyjmuje w portugalskim formę -osa, np. fameuse (fr. sławna) – famosa (pt. sławna).

Possible (fr.) – possível (pt.) – możliwy/możliwa
Horrible (fr.) – horrível (pt.) – okropny/okropna
Admissible (fr.) – admissível (pt.) – dopuszczalny, dozwolony/ dopuszczalna, dozwolona
Successible (fr.) – sucessível (pt.) – odnoszący sukces/ odnosząca sukces

Z kolei przymiotniki francuskie kończące się na -ible mają tendencję, by w języku portugalskim kończyć się na – ível. W obu językach przymiotniki zakończone na literę e mają taką samą formę dla rodzaju męskiego i żeńskiego.

Nation (fr.) – nação (pt.) – naród, nacja
Population (fr.) – população (pt.) – populacja
Justification (fr.) – justificação (pt.) – usprawiedliwienie
Christianisation (fr.) – cristianização (pt.) – chrystianizacja

Jeśli chodzi o rzeczowniki, w języku francuskim słowa, które mają końcówkę -ation i pochodzące od łacińskiej końcówki -atio, po portugalsku kończą się często na -ação. W liczbie mnogiej po francusku do takich rzeczowników dodajemy po prostu -s (nation – nations), po portugalsku zaś –ões (nação – nações).

To nie wstyd mówić przez nos! Dźwięki nosowe w portugalskim i francuskim

Zarówno -on jak i –ão oraz –ões czytamy jako dźwięki nosowe. Zarówno francuski, jak i portugalski, mają więcej dźwięków nosowych niż polski. Ich nauka i opanowanie wymaga nieco czasu i cierpliwości.

Francuski posiada 4 samogłoski nosowe:

[ɑ̃] = an (czytane podobnie jak polskie ą), np. manger (jeść), avant (przed), lancer (rzucać, wystrzelać)
[ɛ̃] = in (czytane podobnie jak polskie ę), np. lin (len), moulin (wiatrak), sapin (sosna)
[ɔ̃] = on (czytane jak ą, tylko bardziej zaokrąglone), np. ballon (piłka), avion (samolot), maison (dom)
[œ̃] = un, um (czytane podobnie jak ę, tylko z bardziej domkniętymi ustami), np. brun (brązowy), lundi(poniedziałek), parfum (perfumy, zapach) – dźwięk ten powoli zanika na rzecz [ɛ̃], szczególnie w codziennej i szybkiej wymowie. Mimo to wciąż jest uznawany w wielu gramatykach i książkach do fonetyki.

W portugalskim samogłosek nosowych jest jeszcze więcej, bo aż 5:

[ɐ͂] am, an, ã (czytane jak półzamknięte, nosowe a), np. campo (pole), irmã (siostra), cantar (śpiewać)
[e͂] en, em (czytane jak półzamknięte, ścieśnione nosowe e) np. lento (wolny, powolny), tempo (czas, pogoda)
[õ] on, om (czytane tak samo jak po francusku, ścieśnione i zaokrąglone ą), np. bom (dobry), montra (wystawa, witryna), som (dźwięk)
[ĩ], in, im (czytane jak nosowe i), np. sim (tak), cinto (pasek)
[ũ] un, um (czytane jak nosowe u), np. atum (tuńczyk), un (jeden)

Poza samogłoskami nosowymi, portugalski posiada również 4 dyftongi nosowe: [ɐ̃j̃] (mãe – mama), [ɐ̃w̃] (mão – ręka), [õj̃] (canções – piosenki), [ũj̃] (muito – dużo).

Portugalski jest zatem o wiele bogatszy w dźwięki nosowe. Poza tym cechuje się również większym przymknięciem samogłosek niż chociażby francuski. Wynika to z faktu, że bardzo często samogłoski w sylabie, która nie jest akcentowana, ulegają redukcji, a więc zamknięciu bądź całkowitemu zanikowi. Z tego powodu często możemy odnieść wrażenia, że Portugalczycy „mówią spółgłoskami”. Dla polskiego ucha bardzo trudno wychwycić owe zamknięte bądź zredukowane prawie do zera samogłoski.

Mówię, więc jestem. Francuski i portugalski czasownik być

Warto przyjrzeć się także gramatycznym zawiłościom obu języków. Jedną z podstawowych różnic, jakie istnieją między portugalskim, a francuskim, stanowi czasownik być. Po francusku jest to être, po portugalsku zaś ser… albo estar.

Porównajmy sobie zdanie: Jestem Polakiem i jestem w Polsce po francusku i po portugalsku.

Je suis polonais et je suis en Pologne (fr.)
Eu sou polonês e estou na Polônia (pt.)

Skąd wynika ta różnica? Portugalskie być, tak jak zresztą ma to miejsce w języku hiszpańskim, ma dwie formy czasownikowe.

Czasownik ser jest używany, gdy mowa o cechach niezmiennych i stałych, takich jak narodowość, cechy fizyczne uważane za stałe, cechy charakteru. Jest także używany jest w celu opisania położenia geograficznego konkretnych miejsc czy budynków.

Z kolei czasownik estar stosowany jest wtedy, gdy mówimy o stanach przejściowych i zmiennych, np. samopoczuciu, zjawiskach atmosferycznych, a także o położeniu przedmiotów i istot, które mogą się przemieszczać.

Widzimy zatem, że fakt bycia Polakiem jest cechą stałą, która nie może ulec zmianie. W tej sytuacji użyty jest czasownik ser. Bycie w Polsce nie jest jednak czymś niezmiennym. Możemy równie dobrze wyjechać za kilka dni do innego kraju i zmienić swoje położenie. Wówczas zastosowanie znajduje czasownik estar.

Jakiego rodzaju języki kochasz? Rodzajniki francuskie i portugalskie

Kolejnym elementem, który jest cechą wyróżniającą języki romańskie, to rodzajniki. W każdym języku realizują się one w nieco inny sposób. Zarówno francuski i portugalski mają rodzajniki określone i nieokreślone.

Rodzajniki określone we francuskim: le, la, les, l’
Rodzajniki nieokreślone we francuskim: un, une, des
Rodzajniki określone w portugalskim: o, a, os, as
Rodzajniki nieokreślone w portugalskim: um, uma, uns, umas

Francuski jednak przykłada większą wagę do tego, by rzeczownik był zawsze poprzedzony odpowiednik rodzajnikiem. Tyczy się to szczególnie konstrukcji bezosobowej il y a, określającej, że coś istnieje albo się gdzieś znajduje, której w portugalskim odpowiada há. Porównajmy następujące zdania:

il y a des gens dans la cuisine. – W kuchni są (jacyś) ludzie.
Há pessoas na cozinha. – W kuchni są (jacyś) ludzie.

Po portugalsku, kiedy mówimy o jakichś ludziach, nie używamy rodzajnika nieokreślonego. Zostawiamy „goły” rzeczownik. Ogólna zasada jest taka, że rodzajnikom nieokreślonym liczby pojedynczej um, uma, w znaczeniu jakiś/jakaś odpowiada w liczbie mnogiej brak rodzajnika. Użycia rodzajników uns, umas zmienia znaczenie tego zdania.

Há umas pessoas na cozinha. – W kuchni jest kilkoro ludzi.

W języku francuskim rodzajnik nieokreślony w liczbie mnogiej jest konieczny i nie można go pominąć. Ponadto w języku francuskim występują poza rodzajnikami nieokreślonymi i określonymi tzw. rodzajniki cząstkowe, które stoją przy rzeczownikach niepoliczalnych: du, de la, des, de l’. Oto przykłady.

Je bois du lait tous les jours – Codziennie piję mleko (nie wiemy, czy chodzi o szklankę mleka, czy o miskę mleka, mowa o mleku jako takim, nieokreślonej jego ilości)
Tu prends du café le matin ? – Pijesz rano kawę ?

Ale:

Je voudrais un café, s’il vous plaît – Poprosiłbym kawę (w tym zdaniu, które wypowiedziane może być w kawiarni albo restauracji, użycie rodzajnika nieokreślonego sugeruje, że chodzi nam o jedną filiżankę albo kubek kawy, a zatem określoną jej ilość)

Portugalski zaś wyróżnia się tym, że choć pomija się w nim często rodzajnik nieokreślony w liczbie mnogiej, to stawia się rodzajnik określony przed imionami. We francuskim coś takiego oczywiście nie ma miejsca. Przedstawiając się w obu językach powiemy więc:

Je suis Jean (fr.) – Jestem Jean.
(Eu) sou o João – Jestem João.

Uwaga! Używając czasownika chamar-se (nazywać się) nie używamy rodzajnika przed imieniem.

Chamo-me João (pt.) – Nazywam się João

Przyjaciół poznaje się w błędzie. Fałszywi przyjaciele francusko-portugalscy

Na koniec warto poznać kilkoro fałszywych przyjaciół w portugalskim i francuskim, a więc słów, które mogą nas zmylić na początkowym etapie nauki języka. Wyglądają podobnie, lecz znaczą zgoła co innego.

Mais (fr.) – ale; po portugalsku słówko mais oznacza więcej bądź bardziej, używane jest też przy stopniowaniu przymiotników i przysłówków. Słowo ale w portugalskim to mas
Envier (fr.) – zazdrościć; słowo to przypomina portugalskie enviar, które oznacza wysyłać. Jego francuskim odpowiednikiem jest słówko envoyer; zazdrościć po portugalsku to invejar
Ombro (pt.) – ramię; rzeczownik ten wygląda prawie identycznie jak francuskie ombre, które oznacza cień; portugalski cień to sombra
Atender (pt.) – odebrać, np. (telefon). Francuskie attendre nie ma nic wspólnego z odbieraniem, a co najwyżej z czekaniem na telefon, jako że oznacza właśnie czekać. Portugalskie czekanie to esperar i może znaczyć również mieć nadzieję.

Co dwa języki, to nie jeden! Nauka francuskiej i portugalskiej gramatyki

Portugalski i francuski mają ze sobą jeszcze dużo wspólnego. Mimo że portugalski zdaje się być niszowym językiem, jego podobieństwo z innymi językami romańskimi sprawia, że jego nauka może być świetną przygodą i wcale nie musi spędzać snu z powiek.

Podjąć to wyzwanie możesz z zestawami wydawnictwa Preston do nauki francuskiego i portugalskiego – Francuski w tłumaczeniach. Gramatyka i Portugalski w tłumaczeniach. Gramatyka. Przeprowadzą Cię one przez meandry gramatyki francuskiej i portugalskiej od poziomu początkującego A1 aż po zaawansowany C1 i C2. Dowiesz się, jakie są różnice między francuskim trybem łączącym subjonctif, a portugalskim conjuntivo, a także czy czasowniki posiłkowe avoir i ter używane są w tym samym kontekście.